Η Ιερά Μονή Ξηροποτάμου εορτάζει στις 9 Μαρτίου των 40 Μαρτύρων. Ιδρύθηκε -κατά την παράδοση- το 424 από την αυτοκράτειρα Πουλχερία, σύζυγο του αυτοκράτορα Μαρκιανού. Η πιθανότερη εκδοχή σχετικά με την κτίση της είναι ότι ιδρύθηκε στο τέλος του 10^ου αιώνα από τον μοναχό Παύλο Ξηροποταμηνό, όπου υπήρξε ο πρώτος ηγεμόνας της Μονής και ήταν ένας από αυτούς που υπέγραψαν το πρώτο Τυπικό του Αγίου Όρους, τον ΄΄Τράγο΄΄. Η Μονή Ξηροποτάμου βρίσκεται σε 200μ. υψόμετρο από τη θάλασσα, ανατολικά της Μονής Αγίου Παντελεήμονα και δυτικά της Μονής Σίμωνος Πέτρας. Απέχει μισή ώρα με τα πόδια από τη Δάφνη στο στενό χωματόδρομο μήκους 11 χιλιομέτρων που ενώνει το λιμάνι με τις Καρυές και 2 ώρες από αυτήν. Βρίσκεται 8^η στην ιεραρχία των αγιορείτικων μονών. 

Η Μονή άνθησε τον 11^ο αιώνα με πόρους που διέθεσαν Βυζαντινοί αυτοκράτορες. Η ευημερία συνέχισε μέχρι τις αρχές του 13^ου αιώνα. Ενισχύθηκε οικονομικά από τον Παλαιολόγο αυτοκράτορα Μιχαήλ Η΄. Το 1280 μετά από πυρκαγιά που κατέστρεψε σχεδόν όλα τα οικοδομήματα της Μονής ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος Β’ Παλαιολόγος διέθεσε τους οικονομικούς πόρους για την οικοδόμηση της Μονής προσφέροντας σημαντικές δωρεές και αυτός είναι ένας από τους λόγους που θεωρείται ως ένας από τους νέους κτήτορες της Μονής. Μεγάλα χρηματικά ποσά πρόσφεραν οι βασιλείς της Σερβίας κατά το 14^ο-15^ο αιώνα που χρησιμοποιήθηκαν στην οικοδόμηση υψηλών αμυντικών τειχών και πύργου ικανού να αντιμετωπίσει πυρκαγιές. Το 16^ο αιώνα έπεσε παρακμή και παραχώρησε την 5^η θέση που κατείχε ως τότε στη Μονή Διονυσίου. Το 1507 κάηκε αλλά ξανακτίστηκε με την βοήθεια των μοναχών και την οικονομική ενίσχυση του Σουλτάνου Σελήμ Α’ ο οποίος ανέλαβε να αναγείρει την Μονή εκ βάθρων ύστερα από ένα όνειρο του στο οποίο εμφανίστηκαν 40 μάρτυρες σε σχήμα στρατιωτών υποσχόμενοι να τον βοηθήσουν να νικήσουν τους εχθρούς, σαν αμοιβή την ανέγερση της Μονής. Το 1760 η Μονή άνθησε για μία περίοδο όταν προσφέρθηκε οικονομική ενίσχυση από τους οικουμενικούς πατριάρχες Τιμόθεος Β’ και Μεθόδιο Α’. Από τις πιο σημαντικές προσφορές υπήρξε αυτή του Καισάριου Δαπόντε όπου χάρη στα πολλά ταξίδια του κατάφερε και συγκέντρωσε σημαντικά ποσά υπέρ της Μονής Ξηροποτάμου. Εκτός και εντός της Μονής υπάρχουν ακόμη 16 παρεκκλήσια, από τα οποία τα 5 φέρουν αγιογραφίες.

Το Καθολικόν τιμάται στις 9 Μαρτίου των 40 Μαρτύρων. Χτίστηκε στα 1761-1763 με τη βοήθεια του Δαπόντε. Οι τοιχογραφίες ζωγραφίστηκαν το 1783 από τους αγιογράφους Κωνσταντίνο, Αθανάσιο και Ναούμ από την Κορυτσά. Στο Καθολικό βρίσκεται η επιγραφή την οποία επινόησε ο Δαπόντε το 18^ο αιώνα, χαραγμένη δίπλα στο δικέφαλο αετό, η οποία αναφέρει το έτος 6438 από τη δημιουργία του κόσμου, δηλαδή το έτος 930 σύμφωνα με το δικό μας ημερολογιακό σύστημα. Η Φιάλη του αγιασμού από πορφυρό μάρμαρο που βρίσκεται στην αυλή δίπλα από το Καθολικό κτίστηκε την περίοδο του Δαπόντε (1783). Οι τοιχογραφίες της Τράπεζας, η οποία κατασκευάστηκε με χρήματα του ηγεμόνα της Βλαχίας Αλεξάνδρου, ζωγραφίστηκαν στα μέσα του 19^ου αιώνα από τους αγιογράφους Σοφρώνιο και Νικηφόρο από τη Σκήτη της Αγίας Άννας.

Στη βιβλιοθήκη που στεγάζεται πάνω από νάρθηκα διατηρούνται 409 χειρόγραφα μεταξύ των οποίων 20 περγαμηνές και πάνω από 4.000 έντυπα βιβλία.

ΚΕΙΜΗΛΙΑ-ΕΙΚΟΝΕΣ

Στην Ιερά Μονή Ξηροπόταμου υπάρχει το μεγαλύτερο τεμάχιο του Τίμιου Ξύλου στο Όρος. Επειδή το τμήμα αυτό του Τίμιου Ξύλου φέρει και οπή από τα καρφιά της Σταυρώσεως, η Μονή εορτάζει και κατά την εορτή του Τίμιου Σταυρού. Εκτός από αυτό το ιερότερο των κειμηλίων το πολυτιμότερο έργο τέχνης είναι αναμφισβήτητα ο στεατίτης δίσκος της Πουλχερίας, δώρο της ίδιας της αυτοκράτειρας. Στο σκευοφυλάκιο βρίσκονται επίσης τα ιερά λείψανα των 40 Μαρτύρων και 4 επίσκοποι ράβδοι από ήλεκτρο καθώς και αρκετά χρυσοκέντητα άμφια και λειτουργικά σκεύη. Τέλος υπάρχουν 200 φορητές εικόνες οι οποίες βρίσκονται στο Καθολικό της Μονής.

ΑΞΙΑ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΟΣ

Στη Μονή αυτή αξίζει να δουν οι επισκέπτες το καθολικό με τις τοιχογραφίες του 1783, το μοναδικό σωζόμενο πρόπλασμα του καθολικού και στο ιερό σκευοφυλάκιο το δίσκο της Πουλχερίας.