Η Ιερά Μονή Σταυρονικήτα εορτάζει στις 6 Δεκεμβρίου του Άγιου Νικολάου. Για την ίδρυση της Μονής υπάρχουν πολλές εκδοχές, λογικότερη όμως θεωρείται αυτή κατά την οποία οφείλεται στους μοναχούς Σταύρο και Νικήτα. Η Μονή βρίσκεται σ’ ένα βράχο 50μ. πάνω από τις ανατολικές ακτές του Άθω και απέχει μία ώρα από τις Μονές Ιβήρων και Παντοκράτορος. Κατέχει την 15^η θέση στην ιεραρχία των αγιορείτικων μονών. 

Ένα έγγραφο του Πρώτου Νικηφόρου το 1012, επιβεβαιώνει την ύπαρξη της Μονής ως Κελιού το 10^ο αιώνα. Ένα άλλο έγγραφο του 1153 αναφέρει το Κελί Σταυρονικήτα. Η ιστορία της Μονής είναι άγνωστη για τους επόμενους αιώνες. Το 1533 η Μονή ανήκε αρχικά στη Κουλτουμουσίου και μετά στη Φιλοθέου αλλά δέχτηκε επιθέσεις και λεηλασίες από σταυροφόρους. Το 1533 την αγόρασε ο Γρηγόριος Γηρομεριάτης που έγινε πρώτος ηγεμόνας της Μονής, την οχύρωσε με τείχη και άρχισε να χτίζει. Το έργο του ολοκλήρωσε ο πατριάρχης Ιερεμίας Α΄ και ανακήρυξε τη Μονή πατριαρχική και σταυροπηγιακή. Οι μοναχοί τον τιμούν σήμερα, μαζί με το Γρηγόριο, ως δεύτερο κτήτορα της Μονής. Το 1607 κάηκε για πρώτη φορά και ανοικοδομήθηκε από την αρχή.

Το Καθολικό κτίστηκε το 1456 από τον πατριάρχη Ιερεμία και ολοκληρώθηκε 1546. Την ίδια χρονολογία τοιχογραφήθηκε και το εσωτερικό του ναού από τον ζωγράφο της Κρητικής Σχολής Θεοφάνη. Το σπουδαιότερο έργο τέχνης στο ναό είναι η ψηφιδωτή εικόνα του Αγίου Νικολάου του Στρειδά, του 14^ου αιώνα. Η Τράπεζα ανακαινίστηκε το 1780 και σ’ αυτή βρίσκονται πολλές τοιχογραφίες που αποδίδονται επίσης στη Κρητική Σχολή. Η Μονή έχει 6 παρεκκλήσια, 4 Κελιά στις Καρυές και 44 Καλύβες στην περιοχή της Καψάλας.

Η βιβλιοθήκη περιέχει 58 περγαμηνές με πιο πολύτιμη τη χειρόγραφη περγαμηνή το Ευαγγελιστάριον αρ.46, 2 βομβύκινους μεταξωτούς, 3 περγαμηνά ειλητάρια και αρκετά έντυπα.

ΚΕΙΜΗΛΙΑ-ΕΙΚΟΝΕΣ

Στο σκευοφυλάκιο βρίσκονται λείψανα, πολύτιμα λειτουργικά σκεύη, άμφια, η χρυσοκέντητη εικόνα του Αγίου Νικολάου, αρκετές φορητές εικόνες με σπουδαιότερη αυτή του Αγίου Νικολάου του Στρειδά.

ΕΙΚΟΝΑ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ

Το σπουδαιότερο έργο τέχνης στο ναό της Ιερά Μονή Σταυρονικήτα είναι η ψηφιδωτή εικόνα του Αγίου Νικολάου του 14ου αι για την οποία λέγεται ότι ήταν στο βυθό της θάλασσας για 500 χρόνια. Μία μέρα, μερικοί ψαράδες την ανέσυραν και την πρόσφεραν στους μοναχούς. Όμως σε μία σχισμή στο μέτωπο του Αγίου είχε εγκατασταθεί ένα στρείδι που θεωρήθηκε σημάδι των θαυματουργών δυνάμεων της εικόνας και ονομάστηκε Άγιος Νικόλαος ο Στρειδάς. Το στείδι διατηρίται ως ιερό κειμήλιο. Η μεγάλη εικόνα της Δεήσεως στον εσωνάρθηκα παρουσιάζει μία παρέκκλιση από την παραδοσιακή, γιατί στα αριστερά του Ιησού δεν βρίσκεται η Θεοτόκος, αλλά ο Άγιος Νικόλαος σε στάση προσευχής. Ο αγιογράφος μάλλον ήθελε να υπογραμμίσει μ’ αυτόν τον τρόπο το γεγονός ότι ο ναός είναι αφιερωμένος στον Άγιο Νικόλαο. Η εικόνα είναι του ίδιου αιώνα και πιθανά ζωγραφίστηκε ειδικά για το Καθολικό.

ΑΞΙΑ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΟΣ

Στη Μονή αυτή αξίζει να δουν οι επισκέπτες. στο καθολικό, τις τοιχογραφίες του Θεοφάνη καθώς και τη μοναδική ψηφιδωτή εικόνα του Αγίου Νικολάου Στρειδά.