Η Ιερά Μονή Εσφιγμένου εορτάζει την Ανάληψη του Κυρίου. Σχετικά με την ονομασία της, επικρατέστερη άποψη είναι ότι κτήτορας της ήταν ένας μοναχός ο οποίος είχε ένα σχοινί πολύ σφιχτά δεμένο γύρω από τη μέση του. Η Μονή βρίσκεται στην ΒΑ παραλία κοντά στη Μονή Χιλανδαρίου. Μία εκδοχή τοποθετεί την ίδρυση της Μονής γύρω στον 5^ο αιώνα με κτήτορα της την Πουλχερία αδελφή του αυτοκράτορα Θεοδοσίου. Ως ένδειξη γι αυτή την εκδοχή παρουσιάζονται τα λίγα ερείπια σε απόσταση 10 λεπτών από τη Μονή. Η Εσφιγμένου δεν αναφέρεται στο πρώτο Τυπικό του 971/972, συνεπώς δεν υπήρχε τότε. Όμως αναφέρεται σε ένα επίσημο έγγραφο του 1030 και στο δεύτερο Τυπικό του Αγίου Όρους που υπογράφτηκε από 29 ηγουμένους και σφραγίστηκε από τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Μονομάχο το 1045. Αυτό το Τυπικό τοποθετεί την Εσφιγμένου στη 5^η θέση ιεραρχίας των αγιορείτικων μονών ενώ σήμερα είναι στην 18^η θέση. Στο τρίτο Τυπικό του 1394 κατέχει την 9^η θέση ανάμεσα σε 25 μονές και την ίδια θέση κατέχει ως το 1430 μεταξύ 19 μονών. Το γεγονός ότι η μονή εκτεθειμένη στις ακτές της χερσονήσου του Άθω υπέφερε συνέχεια από επιδρομές και επιθέσεις Σαρακηνών, λεηλασίες μισθοφόρων και από τα καταλανικά στρατεύματα. Μέχρι την Άλωση της Κωνσταντινούπολης η Μονή Εσφιγμένου Ωφελήθηκε από την οικονομική υποστήριξη βυζαντινών αυτοκρατόρων καθώς και από ηγεμόνες της Μολδαβίας και της Βλαχίας. Το 14^ο αιώνα η Μονή καταστράφηκε λόγω πυρκαγιάς αλλά χάρη την οικονομική βοήθεια του Σέρβου βασιλιά Στέφανου Δ’ και του δεσπότη Γεωργίου Βράνκοβιτς κατάφερε να ανοικοδομηθεί και να συνεχίσει την επέκταση της μέχρι το 1533. Το 1797 ο μητροπολίτης Γρηγόριος Ε’ με πατριαρχικό σιρίγγιλο την μετατροπή της σε κοινόβιο και στον ίδιο τρόπο ζωής που ακολουθεί μέχρι σήμερα.

Το Καθολικό χτίστηκε και αγιογραφήθηκε στα 1806-1810 και εγκαινιάσθηκε από το 1811 από το Γρηγόριο. Το 1817 το ιερό αγιογραφήθηκε από τους ζωγράφους Ζαχαρία, Βενιαμίν και Μακάριο ενώ το 1841 οι τοίχοι και η οροφή του νάρθηκα από τους ζωγράφους Γεράσιμο, Άνθιμο, Ιωάσαφ και Νικηφόρο. Η Τράπεζα ανακαινίστηκε το 1810 και τοιχογραφήθηκε με έξοδα του ηγούμενου Ευθυμίου αλλά το μεγαλύτερο μέρος των τοιχογραφιών καταστράφηκε από τις φωτιές των Τούρκων στρατιωτών το 1821. Η Φιάλη κατασκευάστηκε το 1815 από τον ηγούμενο Ευθύμιο Ε’ στη θέση της βυζαντινής φιάλης. Στη Μονή υπάρχουν 8 παρεκκλήσια και από τα 5 που βρίσκονται έξω από τα τείχη της ιδιαίτερα σημαντική είναι η μικρή εκκλησία αφιερωμένη στον Αντώνιο Πετσέρσκι. Επίσης διαθέτει 3 Καθίσματα και 2 Κελιά.

Στη βιβλιοθήκη διατηρούνται 372 χειρόγραφα και περίπου 2.000 παλαιότυπα βιβλία. Μεγάλο μέρος της βιβλιοθήκης καταστράφηκε από πυρκαγιές και επιδρομές. Μεταξύ των 72 περγαμηνών βρίσκονται μερικά πολύτιμα έργα όπως ένα εικονογραφημένο μηνολόγιο, ο κώδικας αρ. 14. Αυτός ο κώδικας είναι ένας από τους τρείς τόμους που ο καθένας τους σχετίζεται με το ένα τρίτο του εκκλησιαστικού έτους, το οποίο αρχίζει την 1^η Σεπτεμβρίου.

ΚΕΙΜΗΛΙΑ-ΕΙΚΟΝΕΣ

Στο σκευοφυλάκιο φυλάσσονται λειτουργικά σκεύη, σφραγίδες, έγγραφα και ιερά λείψανα. Μαζί διατηρείται και ένα κομμάτι χρυσοκέντητου υφάσματος, το οποίο μία φορά το χρόνο, της Αναλήψεως, χρησιμοποιείται ως παραπέτασμα στην Ωραία Πύλη του Καθολικού. Το ύφασμα λένε λέγεται ότι προέρχεται από τη σκηνή του Ναπολέοντα και είναι δώρο του Γρηγορίου Ε’ όταν χειροτονήθηκε μητροπολίτης. Ακόμα ένα πολύτιμο έργο τέχνης είναι η μικρή ψηφιδωτή εικόνα 14^ου αιώνα του Χριστού σε αργυρό πλαίσιο με παραστάσεις Αποστόλων και ένθετα τεμάχια ιερών λειψάνων.

ΑΞΙΑ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΟΣ

Στη Μονή αυτή αξίζει να δουν οι επισκέπτες το καθολικό με τις τοιχογραφίες των Γαλατσάνων ζωγράφων (1811), στο σκευοφυλάκιο τμήμα της σκηνής του Ναπολέοντα Βοναπάρτη και στην ιστορική βιβλιοθήκη της Μονής τα σπάνια εικονογραφημένα χειρόγραφα.